Ses olayları, kelime kökleri ile eklerin birleşmesi sırasında ortaya çıkar. Türkçede en çok karşılaşılan ses olayları arasında ünsüz benzeşmesi, ünsüz değişimi, ünlü düşmesi, ünlü değişimi, ünlü türemesi ve ünsüz türemesi yer alır. Bu olaylar sayesinde kelimeler daha kolay söylenir ve kulağa daha uyumlu gelir.
class=”medyanet-inline-adv”>
SES OLAYLARI NELERDİR?
Dilimizde 29 ses ve bu sesleri karşılayan 29 harf bulunmaktadır. Bu harflerin tamamına alfabe adı verilir. Harfler, ünlü ve ünsüz olmak üzere iki gruba ayrılır.
Türkçede ünlü harfler: a, e, ı, i, o, ö, u, ü harfleridir ve toplamda 8 ünlü bulunur. Geriye kalan 21 harf ise ünsüz harflerdir.
Ünlü harfler kendi içinde kalın ünlüler (a, ı, o, u) ve ince ünlüler (e, i, ö, ü) olarak ikiye ayrılır. Ünsüz harfler ise sert ünsüzler (f, s, t, k, ç, ş, h, p) ve yumuşak ünsüzler olarak sınıflandırılır. İşte bu ünlü ve ünsüz harflerin birleşimiyle cümleler içinde çeşitli ses olayları ortaya çıkar.
Dilimizde Ses Olayları ve Örnekleri
Dilimizde ses olayları toplamda 8 başlıkta incelenmektedir. Bunlar:
class=”medyanet-inline-adv”>
Ünsüz benzeşmesi (ünsüz sertleşmesi)
Ünsüz yumuşaması
Ses düşmesi (ünlü ve ünsüz düşmesi)
Ses türemesi (ünlü ve ünsüz türemesi)
Ünlü daralması
Ulama
Kaynaşma
ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ)
Bir kelime sert ünsüzlerden (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biriyle biterse ve sonrasında yumuşak ünsüzle (c, d, g, b) başlayan bir ek alırsa, ekin başındaki ünsüz sertleşir.
Örnekler:
Dolap + da → dolapta (d → t)
Ağaç + dan → ağaçtan
Kitap + cı → kitapçı
Sanat + dır → sanattır
Sebep + den → sebepten
Çöp + cü → çöpçü
ÜNSÜZ YUMUŞAMASI (ÜNSÜZ DEĞİŞİMİ)
Sert ünsüzlerle (p, ç, t, k) biten bir sözcük ünlüyle başlayan bir ek aldığında, son harf yumuşar ve sırasıyla (b, c, d, ğ) seslerine dönüşür.
Örnekler:
Ağaç + ı → ağacı (ç → c)
Renk + i → rengi (k → g)
Kitap + ı → kitabı (p → b)
Ayak + ı → ayağı (k → ğ)
Kanat + ı → kanadı (t → d)
Ceket + i → ceketi (t → d)
SES DÜŞMESİ
Bir kelime ek aldığında ya da türetildiğinde içindeki bir ses düşebilir. Bu durum ünlü düşmesi ve ünsüz düşmesi olmak üzere ikiye ayrılır.
Ünlü Düşmesi
İki heceli kelimeler ek aldığında, ikinci hecedeki dar ünlüler (ı, i, u, ü) düşebilir.
Örnekler:
Burun + u → burnu
Oğul + u → oğlu
Ağız + ı → ağzı
Karın + ı → karnı
Yavru + cu → yavrucu (u düşer)
Ünsüz Düşmesi
Bazı sözcükler ek aldığında sonundaki ünsüz düşebilir.
Örnekler:
Ufak + cık → ufacık (k düşer)
Küçük + cük → küçücük
class=”medyanet-inline-adv”>
Yürek + i → yüreği (k düşer)
Damar + cık → damarcık → damarçık → damarık (telaffuzda kısalma)
SES TÜREMESİ
Bazı kelimelerde ek alırken ya da türetilirken fazladan ses eklenebilir. Bu durum ünlü türemesi ve ünsüz türemesi olarak ikiye ayrılır.
Ünlü Türemesi
Kelime ile ek arasında ünlü türer.
Örnekler:
Dar + cık → daracık (a türedi)
Boy + cu → boyacı (a türedi)
Bir → biricik
Genç → gencecik
Can → canıcık
Ünsüz Türemesi
Kelime ile ek arasında ünsüz türer.
Örnekler:
Af + et → affetmek (f türedi)
His + et → hissetmek (s türedi)
Zan + et → zannetmek (n türedi)
Ret + et → reddetmek (d türedi)
Hal + ol → hallolmak (l türedi)
ÜNLÜ DARALMASI
Türkçede bazı fiiller -yor eki aldığında, son hecedeki geniş ünlüler (a, e) daralarak (ı, i, u, ü) seslerine dönüşür.
Örnekler:
Başla + yor → başlıyor (a → ı)
Bekle + yor → bekliyor (e → i)
Koru + yor → koruyor (o → u)
Sürü + yor → sürüyor (ü → ü)
Çalışa + yor → çalışıyor (a → ı)
ULAMA
Bir kelime ünsüzle bitiyor ve ardından gelen kelime ünlüyle başlıyorsa, bu iki kelime birbirine bağlanarak okunur. Buna ulama denir. Yazıda bir değişiklik olmaz, sadece okumada etki gösterir.
class=”medyanet-inline-adv”>
Örnekler:
“Türk arkadaş” → Türkar-kadaş
“Güzel insan” → Güzeli-nsan
“Anlattıklarımı yalanlamış” → Anlattıklarımıyalanlamış
“Sarı elma” → Sarıelma
KAYNAŞMA
İki ünlü yan yana geldiğinde söyleyişi kolaylaştırmak için araya n, s, ş, y harfleri girer. Bu harflere kaynaştırma harfleri denir.
Örnekler:
Kapı + a → kapıya (y harfi geldi)
Su + a → suya (y harfi geldi)
Anne + im → annem (n harfi geldi)
Kardeş + i → kardeşi (ş harfi geldi)
Elma + ı → elması (s harfi geldi)
.